Муора арыытыгар олох: [кэпсээннэр. кыра саастаах оскуола оҕолоругар]
Обложка

Муора арыытыгар олох: [кэпсээннэр. кыра саастаах оскуола оҕолоругар]

Якутскай

Саха сиринээҕи кинигэ издательствота

1986

111 с.

Краткое содержание

Муораҕа айан
Бөһүөлэккэ үөрэх дьыла бүтэн, Сэмэнчиги аҕата сайылыыр сирдэригэр илдьэ кэлэр. Сэмэнчиккэ аҕата саа атыыласпыт, быйыл булка үөрэтиэхтээх. Доҕоро Гриша барсан муора арыытыгар бииргэ сайылыахтаахтар. Аҕата ыттары көлүйэн, сыарҕаҕа олорон туундара устун айаҥҥа туруннулар. Айаннаан иһэн Хотугу муораҕа бытааннык сыылла сылдьар түлүөннэри көрдүлэр. Онуоха аҕата кыыллар киэһэ отуу уотун, музыканы олус сөбүлүүллэрин, ууттан былтас гынан тахсан кэлэллэрин туһунан кэпсии истэ. Хотугу байҕал мууһа от ыйын саҥатыгар эрэ ууллуохтаах. Бу дойдуга үчүгэй доҕордоох эрэ киһи кыайарын-хоторун туһунан Сэмэнчиктээххэ аҕалара кэпсиир. Кинилэр Куба арыыта диэн көстөн ордук усталаах, эмиэ биир оччо туоралаах, кумах кытыллаах, икки улахан күөллэрдээх, сайынын кус-хаас уйата дойдутугар тиийдилэр. Таһырдьа Сэмэнчик ийэтэ үөрэ-көтө көрүстэ, үүтээн дьиэҕэ бырааттара Өндөрүүскэ-Туутук уонна саҥа төрөөбүт Өлөксөөндүр бааллар. Сэмэнчик ийэтин, үүтээнин уонна муора кытылын ахтыбыт даҕаны!

Тунал хаар үөрүүтэ
Сэмэнчиктээх Гриша минньигэс ас сытыттан уһугуннулар. Аан чанчыгар ыйанан турар соннору бүрүнээт, таһырдьаны былдьастылар. Сааскы салгын сайа охсон үчүгэйин! Уолаттар ыраас хаарга мочоохтостулар. Арыы илин тумулун диэкиттэн Сэмэнчик аҕата Өндүрэй мас чордонон иһэрэ көһүннэ. Оҕолор сайыҥҥы дьарыктарыттан биирдэстэрэ оттор мас бэлэмнэниитэ буолар. Хоту дойду оҕолоро бултаһан, балык тууһуур сыахтарга улэлээн, соҕотуопкаҕа хопто, кус-хаас сымыытын хомуйан, оттор маһы бэлэмнэһэн сайыны атаараллар. Кыанар өттүлэрэ дьоннорун кытта көсүһэ сылдьан кыыл таба этин соҕотуопкатыгар, кырса мэҥиэтин олохсутарга былааннаах улэни толороллор. Аһыы олорон ийэлээх аҕата мантан саас ким тугунан дьарыктаныахтааҕын, кун-дьыл туругун туһунан быһыта-орута кэпсэттилэр. Аҕата күл ыһыыта, мончуук оностуута, илим таҥыы үлэтэ оҕолору күүтэрин эттэ. Уолаттар аһаан баран таһырдьа тахсан ыкса киэһээҥҥи диэри оонньоотулар.

Хаас кэлиитэ
Ити дьыл туундараҕа саас хайа да дьыллааҕар эрдэлээн кэлбитэ. Бастакы хаас кэлбитигэр дьиэлээхтэр бары үөрэн далбаатыы хааллылар. Сэмэнчик аҕата уолаттарга куруппааскыга тyhax хайдах иитиллэрин көрдөрө арыы илин уһугар иттэ. Кинилэр хас да туһаҕы ииттилэр. Сарсыныгар саанан ытарга үөрэтиэх буолбутун истэн оҕолор үөрүүлэриттэн дьиэлэригэр диэри сүүрүүнэн тиийдилэр. Ити күн сарсыҥҥы aйаҥҥа бэлэмнэнэр түбүккэ түстүлэр. Кинилэр икки көс ыраах Кындака күөлүгэр тиийиэхтээхтэр. Онно хоно-өрүү сытан хаас ытыахтаахтар, нэдиэлэ кэриҥэ буолуохтаахтар. Сэмэнчик ийэтэ Аана алаадьы 6yhapap, ас астыыр, үтэ бэлэмниир түбүгэр түстэ. Көһүтүүлээх күннэрэ үүнэн муора устун айаннаан киэһэлик дьэ тиийдилэр. Бу кэмҥэ туундараҕа күн киирбэт, онон сып-сырдык буолар. Өндүрэй бултаабыттарын нэдиэлэ буолбутун кэннэ, биир сарсыарда Сэмэнчиги сымыыт хомуйа ыытта. Гриша дьиэ-уот көрө соҕотоҕун хаһаайынныы хаалла. Кинилэр икки сүүсчэкэ хааһы бултаатылар, оттон кини тус бэйэтинэн бултаабыт xaaha биэс уонча буолара буолуо. Сэмэнчик аҕатынаан Өлөксөөйкө арыытыгар тиийдилэр. Манна көтөр арааһа баар: муора хоптолоро, тыыраахылар, уу барааҕын араас көрүҥэ, чөкчөҥөттөн таллан куоҕаһыгар тиийэ. Бары көтөр бииһэ тус-туспа майгылаахтар, олохторун илгэтин араастаан оҥостоллор.

Аҕам миигин хайдах үөрэппитэй?
Сэмэнчик аҕата сохсолорун көрө арыы хоту өттүгэр барда. Ол кэмҥэ Сэмэнчик тымтакатыгар көтөр сымыытын хомуйуохтаах. Кыһын ийэтэ тoҥ сымыыттары сарсыарда ohox холумтаныгар ириэрэ уурдаҕына, алаадьы астанарын кэтэһэр. Манна алаадьы тиэстэтигэр балык искэҕин булкуйаллар, оччоҕуна наһаа минньигэс буолар. Сэмэнчик көтөр уйаларын кэрийэ сылдьан аҕата эппитинии маҥнай утаа иккилии-үстүү эрэ сымыыттары ылан тымтакатыгар уган истэ. Онтон күн киэһэрбитигэр уол уйаларга сытар сымыыттары түүлэри хамсаппакка ылан, тымтакатыгар хаалыырга сананна. Бэрт сотору иһитэ туолан барда. Үөһэ сымыыттарыттан матан абарбыт хаастар үөрдэрэ кылыкынаһаллар, хоптолор эмиэ айманаллар. Сотору аҕата кэлэн уолун элбэҕи хомуйбуккун диэн хайҕаан иһэн, эмискэ ордоотоон тоҕо барда. Өссө уйаны-уйанан укпут буола-буола, дьиэбитигэр тиийэн кэпсэтиэхпит диэбитигэр Сэмэнчик олус куттанна. Ити киэһэ түүн хойукка диэри аҕатынаан сымыыттарын уйаларга төттөрү түҥэттилэр. Сэмэнчик суолу быһа сымыыттары хомуйбутун санаан таҕыста. Тоҕо да иккилии-үстүү сымыыты хаалларбакка, түүлэри хомуйбута буолуой. Икки хонон баран аҕата сымыыт хомуйа доҕоро Гришаны илдьэ барда. Ити Сэмэнчиккэ ханнык да буруйдааһынтан саамай ыараханнара этэ. Кэлин улаатан баран санаатаҕына аҕата тылынан эттэҕинэ тыал курдук аһаран кэбиһиэ диэн хаас сымыыттарын түүннэри уйаларга төттөрү уурарга модьуйдаҕа уонна булка илпэккэ кэһэттэҕэ. Аҕата ити түгэнинэн уол үйэлээх-сааһыгар умнубат курдук үөрэппитэ.

Муора, кэрэҕин, дохсуҥҥун даҕаны!
Сэмэнчик ытыы-ытыы ыттаах сыарҕаны сайыһа хаалбыта. Бэйэтин буруйданар, эмиэ да хоргутар. Киэһэ аҕата аах кэлбиттэрэ, ол киэһэ сымыыт буһарыллыбыта. Бары үөрэ-көтө ахтыбычча сымыыт үрдүгэр түһэн сиэн барбыттара. Арай Сэмэнчик эрэ илиитэ тиийбэтэҕэ. Ол киэһэ кимтэн да эрдэ утуйбута.
Муора олохтоохторугар кылгас эрээри, туһугар уратылаах сайын саҕаланан эрэр. Оттон билигин муораҕа улуу тыал түһэн турар. Ити аата сайыны аҕалар тыалы муора олохтоохторо бары айхаллыыллар. Күнү-дьылы күүтэ балаҕаҥҥа олорон ботур-ботур кэпсэтэллэр. Муора олохтоохторо туох туһунан кэпсэтэллэрин баҕар оттоох-мастаах дойду дьонун сэргэҕэлэтиэ, истиэҕиҥ.

Хоолдьуга
Аҕалара Сэмэнчиги уонна доҕоро Гришаны аттыгар олордон кэпсээнин саҕалыыр. Ол сыл бэйэтэ даҕаны булт-ас бөҕөнү тэбэн биэрбит үһү. Кыыл табалар аһара куйааска боротуохаҕа киирэн сөрүүкүүллэр эбит. Онон булчуттар үрэх тардыытыгар кыыл табаны тоһуйалларын хотулар ас-үөл тахсар кэмэ, хааннаах чуумпу диэн ааттыыллар. Бултуйуу диэн өйдөбүлгэ туттуллар. Биир оннук күн соҕотоҕун Моҕой үөһүгэр кыыл кэтээбит, син бултуйбут. Биир кыыл охтубутугар астаары чугаһааабыта, кыыла ойон турбут. Күһүҥҥү кыыл уойан-тотон күүс киллэринээччи, ол кэмҥэ киһиэхэ боотурҕааччы, тэпсэн да кэбистэҕинэ көнүлэ. Саатар быһаҕа түһэн хаалбыт эбит. Эрийсэн кыылын нэһиилэ өлөрбүт, бэйэтэ ыт буола сыспыт. Онон булка сылдьан арааска тубэһии элбэх буолааччы.

Аһынным да этэ
Биир күһүн нэһилиэк Советын председателэ Баһылай Омуннуурап Өндүрэйи ыныртаран ылла. Икки нуучча киһитэ мүлчүргэннээх сырыыны уста кэлбиттэр. Кусчут күөлүн элгээнигэр икки кубаттан биирдэрин тыынан эккирэтиннэрэн баран, чугаһаан иһэн тыыттан туһэн харбаан тутуохтаах эбит. Уһуллар күн үүннэ. Хас да тыынан саарбыт кубалары эккирэтэн күөйэн, элгээн култаҕар киллэрдилэр. Кубалар ырааҕа суохтар, устан тэйэ сатыыллар. Самолет тыаһыттан үргэн, тыылаахтар ыган иһэллэриттэн ыксаан кубалар өлө куттаннылар. Өндүрэй тымныы ууга түһэн кубалары эккирэтэн харбаан барда. Өр-өтөр гыммакка биир кубаны ситэ баттаат биэрэк диэки харбаата. Кубата мөхсө сатаан баран сылайан күүһэ эһиннэ. Кытылга таһаарбытыгар өллүм дии санаан балай да хамсаабакка сытта. Онтон тыыннаах тыыннааҕа өтөн тиэтэйбиттии уста турда. Оттон Өндүрэй дьон баҕатын толороору кубалыын курэс былдьаһан кыайбыт киһи тоҕо эрэ үөрүөх санаата төрүт кэлбэтэ.

Кубалары атаарыы
Күһүөрү Өндүрэй тулаайах куба оҕолорун хаар эбэттэн быыһаан дьиэтигэр аҕалла. Сарсыныгар Сэмэнчиктиин кубаларын туппутунан тыыларыгар киирдилэр. Өндүрэй биноклунан биэс куба баар сирин көрөн, онно уһуннулар. Улахан Элгээн уҥуоргу кытылын кумаҕа бу тиийэн кэллэ. Ийэлээх аҕа куба дьон чугаһаабытыгар айманан оҕолорун ууттан батыһыннарбытынан тахсан сүүрэн хороҕолдьустулар. Өндүрэй уолунаан кубаларын элгээҥҥэ ыытан кээстилэр. Онтон биирдэ Өндүрэй үөрбүт-көппүт көрүҥнээх кэллэ. Били кубаларын көрбүт, сэттиэ буолбуттар үһү. Кубалар этэҥҥэ сылдьалларын истэн Куба арыытын олохтоохторо үөрүүлэрэ муҥура суох.

Моржалар
Моржалар айаннаан кэлиилэрэ - муора олохтоохторугар үөрүү. Оҕолорун, мөлтөхтөрүн ортолоругар уктан, отой кыраларын модун арҕастарыгар сүгэн-көтөҕөн аҕалаллар. Бу харамайдар олус оҕомсохтор. Оҕолорун арҕастарыгар сүгэ сылдьан охсуһаллар. Моржалар охсуһар кэмнэригэр оҕолорун таарыйбаттар, ыһыктан да кэбиспэттэр. Морж булда Тумат нэһилиэгин олохтоохторугар элбэх сыаны-арыыны, ыттарга абыраллаах аһы аҕалар. Элбэх эти, сыаны тиэммит аҕалар морж аһыыларын оҕо аймахха кэһии оҥостор үгэстээхтэр.

Тулаайах хаас уонна оҕо саас
Сэмэнчик Гришалыын кумах устун сырсан истэхтэринэ, утары куп-кугас хаас оҕото түөрэҥэлээн кэлбитэ. Оҕолор дьиэлэригэр хаас оҕотун аҕалан оһох кэтэҕэр олохтоотулар. Улааппытын кэннэ биир күһүҥҥү күн Сэмэнчик аҕата хааһы көҥүлгэ ыытан кэбиспитэ. Тулаайах хаас атын удьуордарын булан үөргэ холбоспута. Оттон Сэмэнчик бу муора арыытыгар оҕо сааһын бүтэһик сайына этэ. Аҕата ыарыыта бэргээн вертолетунан Тиксиигэ көппүтэ. Кэлин аҕатын эмтэтэ Якутскайга аһарбыттара иһиллибитэ. Сотору Сэмэнчиктээх аҕалара өлбүтун туһунан ыар сурах тиийэн кэлбитэ. Колхоз бырабылыанньата Сэмэнчиги тулаайах хаалла диэн ааттаан Күһүүрдээҕи интернат-оскуолаҕа ыытарга быһаарбыта. Ити күнтэн ыла Сэмэнчик муора арыытыгар көҥүл-босхо үөскээбит үтүөкэн күннэрэ бүппүттэрэ. Муора килбиэнэ уонна туундара эйгэтэ Сэмэнчик оҕо сааһын саамай үчүгэй өйдөбүлэ буолбуттара.

Күүстээхтэр. Быһыйдар.Үһүйээн.
Бөҕө Ньукулай
Бөҕө Ньукулай эбэтэр Уһун Ньукулай диэн аатынан дьонугар кэрэхсэнэр Николай Егорович Хатылыков туһунан кэпсэнэр. Кини оттоон-мастаан үлэни-хамнаһы кыайар-хотор, дохсун санаалаах киһи буола улааппыт. Олус сэмэй майгылаах, сахалыы лоп-бааччы туттунуулаах, аһыныгас сүрэхтээх буолан күн бүгүнүгэр диэри дьон уоһуттан түспэккэ сырыттаҕа.

Буукай
Үһүйээҥҥэ Буукай диэн атаҕынан бэрт быһый киһи туһунан кэпсэнэр. Кини кус быһый, ол эрэээри идэмэрдээх уоруйах эбитэ үһү.

Үһүйээн уонна таптал
Амма өрүс кытылыгар турар Тэйэр Хайа, Көбдөх Хайа, Кыыс Хайа уонна Төҥүлү Хайатын табыллыбатах тапталын туһунан үһүйээн-номоҕу ааҕыҥ. Сэмэн Тумат бу кинигэтигэр муора кытыытыгар олорор Сэмэнчик күннээҕи олоҕо ойууланар. Хас биирдии кэпсээн оҕолорго Уһук Хоту айылҕата ураты кэрэтин, дьоно хоһуунун, мындырын сырдатар. Кинигэ түмүгэр быһыйдар, күүстээхтэр тустарынан үһүйээннэр киирбиттэр.

Кинигэ ис хоһоонун кылгастык кэпсээтэ ведущай библиограф Илларионова Саргылана СӨ Национальнай библиотеката. Оҕо ааҕар киинэ

Тумат, Сэмэн.
Муора арыытыгар олох : [кэпсээннэр : кыра саастаах оскуола оҕолоругар] / Сэмэн Тумат ; [В. Н. Игнатьев ойуулара]. - Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ издательствота, 1986. - 109, [2] с.

Войдите в систему, чтобы открыть документ

Материалы по теме
Вам будет интересно