Бу дьоҕус киниҕэ Софрон Данилов икки сэһэнэ киирбит.

Бастакы сэһэнэ “Сарсын эмиэ эмиэ күн үүнүө”- диэн. Бу сэһэнигэр автор Оҕотоойоп Доропуун уонна кини эдэр сааһын доҕоро-аллар атаһа Киирик Туоскун олохторо көстөр. Оҕотоойоп госстрах инспектора командировкаҕа сылдьан, соһуччу эдэр сааһын доҕорун Туоскуну көрсөн киниэхэ хоно барсан, бу кини түһүүлээх-тахсыылаах олоҕун кэпсээнин истэр...
Ол ааспыт сыллар улаҕаларыгар Киирик Григорьевич Тоскин Москваҕа Тимирязовскай академияны бүтэрэн, тыа хаһаайыстыбатын министерствотыгар үлэлиирэ, ол сылдьан Саха университетын бүтэрбит учуутал идэлээх Даайа Андросованы кэргэн ылан икки оҕолоохтор.
Министерствоҕа үлэлии сылдьан, тыа хаһаайыстыбатын өрө көтөҕөр күүрээннээх этии киллэрэн, Туоскун Өлүөнэ арҕаа эҥэринээҕи биир быстар куһаҕан хаһаайыстыбалаах, хаалыылаах колхуоһугар председателинэн тылланан тахсар. Бу колхоз үлэтин үс сыл иһигэр тупсаран, райсовет исполкомун председателинэн быыбарданар. Киирик Григорьевич көбүччү соҕус өйдөөх-мэйиилээх, кэм атыттартан уһулуччу соҕус үлэһит буолан, өрө тахсан бүтүн оройуону салайан, тылынан, хаһыатынан эрэ хайҕаммакка, биэс сыллаах былааннар түмүктэниилэригэр өссө хас да уордьаҥҥа тиксибитэ.
Дьэ мантан саҕаланар кини үрдүк дуоһунаска үлэлээн, партияйаҕа, норуокка, государствоҕа өссө улаханнык туһалыырга баҕаран буолбакка, үгүөрү хамнаска, дуорааннаах аакка-суолга ымсыыран үрдүктэн-үрдүккэ чарбачыһара. Кэргэнэ Даайа “мас көнө” ыраас дууһалаах дьахтар Киирик түктэри суолу тутуһан эрэрин этэн-тыынан көрөр да киһитэ истибэт... Бүтэһик уһугар Даайата оҕолорун илдьэ арахсан барар. Кэргэнэ арахсыбытын “тотон өлөн барда”- диир.
“Урукку эйэҕэс, сэмэй бэйэлээх зоотехник Киирик уолу таптыырым, онтум бүгүн маннык мөкү сигилилээх киһиэхэ кубулуйуо диэбэтэҕим” – диир Даайа.
Бу сэһэҥҥэ кэпсэнэринэн, үрдүк дуоһунастан сууллубут Туоскун, ол зоотехник уолу санатар сэмэй, истиҥ, амарах-аламаҕай киһиэхэ кубулуйара арааһа судургу суол буолбатах быһыылаах. Арай өссө өйүгэр, сүрэҕэр тиийэр гына бар дьонтон сэмэлэннэҕинэ хайыа эбитэ буолла.
Үтүө быһыы кыыма ордубут киһитэ бэйэ бодотун көрүнэн өрө дагдайыан сөп...

Уот
Сэһэн саҕаланыытыгар көмүс хостуур бириискэ председатэлигэр Нартаахап Сэмэн Михайловичка, түлүк уутугар утуйа сыттаҕына -” бөһүөлэк электростанциятыгар баһаар буолла”- диэн телефоннууллар.
Уолуйан, айманан умайан күөдүпчэлэнэ турар электростанция таһыгар кэлиилэригэр, итии долгун сирэйдэригэр охсулунна. Уот буоллаҕына, өрүсүһэн сиэн бүтэрэ охсорго тиэтэйбиттии, бэйэтиттэн бэйэтэ тэттэн, силлиэ тыаллыы сэтэрээн сирдьигинээн, иҥсэлээхтик салаамахтаан өрө уһууран таҕыста. Көрүөх бэтэрээ икки ардыгар станция дьиэтэ бүтүннүүтэ биир кэлим уот балаһа буолан, өрө ыстаҥалаан умайан күөдүпчэлэннэ. Бу быһылааҥҥа Нартаахап улаханнык эчэйэн балыыһаҕа киирэр. Ол сытан 1941 сыллаахха уоттаах сэрии толоонугар бастаан киирбитин санаан кэлэр. Оччолорго эмиэ күһүҥҥү хараҥа түүн, кини сулууспалыыр танковай полката урусхалланан, хаарыаннаах командирын Еремины, бииргэ сулууспалаабыт доҕотторун сэрии уотунан уһуурар толоонугар букатыннаахтык былдьаппыта. Нартаахап фроҥҥа балтараа сыл кэриҥэ кыргыспытын устатыгар ити суостаах, хара санаа сахпыт уота тыынар тыыннаҕы имири эһэр, күөх сирэми көмөргө кубулутар, улуу куораттары урусхал оҥорор иҥсэ-мэнэҥэй уот суоһа-суодала буолан өйүгэр-сүрэҕэр сүппэттии иҥэн сылдьар.
Бу сэһэҥҥэ фронтовик Нартаахап олорон кэлбит олоҕо бүүс-бүтүннүү кэпсэнэр: сэрии суостаах сылларыгар эрэйи эҥэринэн тэлэн, өлөрү өйүнэн кыайан, тыыннаах эргиллэн кэлэн, дойду сайдыытыгар, сэрии урусхаллаабытын чөлүгэр түһэрэр үлэҕэ оройунан түһэр...
Төһөтүн да иһин Нартаахап дьоллоох киһи. Ол дьоло лейтенант Николай Фомич Ереминтэн төрүттээх. Ону кини бэркэ билэр. Нартаахап дьоло ол кини соҕотох бэйэтин бэрдинэн эрэ ситиһиллибит дьол буолбатах. Кини оҥорбутугар, ситиспитигэр көмө-тирэх буолбут атын үгүс дьон үтүөлэрэ-өҥөлөрө элбэх.
Ол үгүс дьон ортотугар кини олоҕун уһун суолугар көрбүт-билбит күндү дьонноро бүтүннүү баарга дылылар: ийэтэ, аҕата, Ленинград көмүскэлигэр өлбүт убайа Ньукуус, балта Татыйаас лейтенант Еремин, бииргэ сэриилэспит доҕотторо, тапталлаах кэргэнэ, буспут моонньоҕон курдук харахтаах намчы-дьарамай Маайата...
Уот! Уот!
Уот диэн олох ууһуур-сириэдийэр мэктиэтэ, ол да иһин сахалар алгыс тылларын бастыҥа “аал уоту оттуҥ”- диэн буолар.
Быһата, сахаҕа уот-өлбөт тыын, уот- уостубат олох, уот-истиҥ доҕор.
Сэһэни ааҕыҥ, сэргээҥ.

Обзору бэлэмнээтэ: Марина Данилова, вед. библиотекарь Национальной библиотеки РС (Я)