Көмүстээх үрүйэ: сэһэн
Обложка
Якутскай Николай

Көмүстээх үрүйэ: сэһэн

2-е, доп.

Якутскай

Саха сиринээҕи кинигэ издательствота

1955

248 с.

Краткое содержание

Учур хайата. Манна былыргыттан эбэҥкилэр бултаан олорбут сирдэрэ. Элбэх үрэхтэрдээх, хойуу мастаах сиргэ булт арааһа элбэх. Сүнньүнэн тииҥи бултаан туттаран аһаан – таҥнан олорбут дьон былыр биир киһи хайаттан кыһыл көмүс булан нууччаларга атыылыаҕыттан ыла, дьон олоҕо огдолуйан барбыт. Элбэх киһи тоҕо ааҥнаан кэлэн тыаны кэрдэн тииҥ ууһаабат, булт турбат сирэ буолан, эбэҥкилэр аччыктаан өлөн барбыттарыттан куотан хас эмэ сүүһүнэн көһүнэн айаннаан бу дойдуну булбуттар. Онтон ыла кыһыл көмүс “куһаҕан тыыннаах” таас аатырбыт, “эбэҥкилэр баайдара буолбатах” диэн өйдөбүл олохсуйбут.
Мындыр уонна сатабыллаах булчут Сэдьүк оҕонньор бэйэтэ оҕото суох буолан, бииргэ бултуу сылдьар Муонча уолугар Уйбаанчаҕа бултуур үөрүйэхтэрин иҥэрэн такайар. Сааһын ситиитигэр кини үчүгэй булчут хоһуун эр киһи буолар. Чыыстайга сээдьэҕэ сылдьан кини Нэмэк баай кыыһын сөбүлүү көрөн, хардары сөбүлэһэн холбоһуох буолбуттарын, кыыс аҕата уолу туох баайдаах буолан мин кыыспар тэҥнэһээри гынаҕын, кыыспын Адычча баай уолугар биэрэбин диэн дьиэтиттэн холдьоҕон таһаарыаҕыттан ыла, Уйбаанча түргэнник байа охсуон баҕарар санаата батарбат. Кини 1890 сыллаахха Сэдьүктуун Алдан тардыытыгар Орто Салаа үрэххэ тииҥнии сылдьан, алтан аалыытын курдук көмүстээх кумаҕы булан испиискэ хоруопкатыгар толору баһан ылан оҕонньорго көрдөрөр. Сэдьүк сөбүлээбэт. “Кыһыл көмүс эбэҥки баайа буолбатах. Киэр гын, ити кырыыстаах кыһыл көмүскүн!” – диир.
Бу кэмҥэ Учур хайатыгар соҕотох нуучча киһитэ сылдьарын дьон көрбүттэрин истэн эдэр булчут көрсүөн баҕарар. Көрсөн кэпсэппитэ бу киһи Питер куораттан сылдьар үлэһит эбит. Кини көмүстээҕэр күндү баайы – үлэһит киһи баай батталыттан босхолонор суолун билэр буолан Уйбаанчаны сэҥээрдэр. Онон, бу ыраах сиртэн сылдьар, хаайыыттан куоппут киһиттэн, уол элбэх сонуну билэр. Аны Сэдьүктүүн Благовещенскайга баран үс хонон тииҥнэрин атыылаан, элбэх чэйдээх, табаардаах, саа сэптээх кэлэн дьону ымсыырдаллар.
Ити курдук бултуу сылдьан биир сарсыарда оҕонноро сүрдээх кытаанахтык сөтөллөн уһуктар. “Бэҕэһээ Тоҥмот үрэх тааҥнаабытын көрүмүнэ, тааҥҥа түһэ сылдьан сэбиргэхтэттим быһылаах,” – диэбитэ. Оҕонньор ити ыарыыттан өрүттүбэтэҕэ. Кини баҕатын толорон, Уйбаанча оҕонньору сурт иһигэр кумаҕы хаһан иин оҥорон баран, мастаан көмөн кэбиһэр.
Уйбаанча Орто Салаа үрэҕэр үктэммэтэҕэ үс сыл буолан баран, эмиэ бултуу кэлбитэ. Элбэххэ үөрэппит кырдьаҕас булчуту кэриэстээн көмпүт сиригэр тиийбитэ, оҕонньору көмөн томточчу таптайбыт кумаҕыттан туох да халбатах. Арай, тыал оҥхойу хаспыт сиригэр, соруйан куппут курдук, кыһыл көмүс кутулла сытара. Оҕонньор мин кэлэрбэр кыһыл “көмүһүн соруйан көтөхтөҕө” дии санаан, хоонньуттан сарыы саппыйатын ылан толору кыһыл көмүһү хомуйан ылар. Саппыйатын бобо баайан баран, кириэһи кэтэр курдук, моонньугар кэтэн кэбиһэр. Бу саппыйаны дьон араастык ылынар буолбута. Бара сатаан, оҕонньор өлөрүгэр киниэхэ булду тардар аптаах эмэгэтин биэрбит дэһэллэр. Нэмэх баай уолу ыҥыран ылан баран, саппыйаҕар туох баарын көрдөр диэн модьуйан баран, уол аккаастаммытыгар Бокуонньа ойуунунан син биир билиэм диир. Эдэр булчут түүлээҕин туттара эмиэ Благовещенскайга барар. Түүлээҕин Опарин атыыһыкка атыылаан баран көмүстээҕин быктаран кэбиһэн, били саппыйалаах көмүһүн эмиэ биир саппыйа үрүҥ көмүс биирдии солкуобайдаах харчыга атыылаан кэбиһэр. Биллэр көмүсчүт уонна киэҥ ыырдаах атыыһыт Алдан көмүһүн көрдөтө 1912 сыллаахха үс киһини тэрийэн ыытар. Онтон Аан дойду сэриитэ саҕаланыаҕыттан, салгыы революциялар буолуталаан ол сорук оннун булбакка умуллан хаалар.
Уйбаанча Араппааһы ойох ылан дьон көрдөҕүнэ, кини саҕа дьоллоох киһи суох курдук. Ол эрээри, кини Алдаҥҥа кыһыл көмүс көрдөөччүлэр кэлэллэрэ хойдон барбыттарыттан дьиксинэн, кими да чугаһаппат былааны ылынан Көмүстээх Үрүйэ манабыла буола сылдьыбыта. Арай, оччолорго Япония милитаристара Манчжурия сирин Микадо ыраахтааҕы бас билиитэ диэн ааттабыттарынан эрдийэн, Россия илин өттүн эмиэ быһа баттаан ылар кэтэх санаалаах биирдиилээн орто соҕус тойотторго эккэлээччилэр кистэлэҥ чуҥнааччылара Алдан көмүһүн билэ – көрө сатааччылар эмиэ баалларын сэгэтэн билэбит. Ол эрээри революция кэнниттэн буолбут үрүҥнэргэ уонна кыһылларга арахсан атааннаһыы, кыһарыйсыы тахсыбытыгар сэбиэскэй былааһы утарааччылартан биирдэстэрэ – үрүҥнэр Күүстээх Баһылай этэрээтигэр киирэн Адычча уола охсуһууга сылдьыбыта.
Уйбаанча саалаах – сэптээх утары турууттан тэйиччи Орто Үрэххэ бултуу сырыттаҕына, сурдугар сүгэһэрдээх, саалаах Кириэс Халдьаайыттан төрүттээх саха киһитэ Михаил Тарабыыкын киирэн кэлэн, Кини Бодойбоҕо көмүсчүттэр ортолоругар сылдьан мас кэрдиитигэр, таһыытыгар үлэлээбит буолан саҥа сири сэҥээрэ сылдьарын кистээбэтэҕэ. Кини 1918 сыллаахха Рыдзинскай кыһыл этээрээтин кытта Дьокуускайга кэлбит. Бу кэмҥэ көмүстээх сири таба тайанар баҕалаахтар Уйбаанчаны сураһааччылар элбээбиттэр. Биирдэ Адычча уола кэлэн ыххайан туран көмүстээх сири ыйдаран ылаары гыммытыгар сөбүлэспэтэҕин иһин, кинини элбэх буолан таба маамыктатынан хороччу баайан баран, хараҕар буорах кутан, ону уматан көрбөт оҥоро сыспыттара. Уйбаанчаны Тарабыыкын хараҕын эмтэтээри Дьокуускайга киллэрбитэ. Кини балтараа сыл Иркутскайга тиийэн эмтэнэн, элбэҕи билэр, нууччалыы наадатын толору быһаарсар киһи буолан Чагдаҕа төннүбүтүгэр, кэргэнин Араппааһы Адычча уола эмиэ, Көмүстээх Үрүйэни ыйан биэрбэтэҕин иһин. быһахтаабытын истибитэ.
Бассабыыктар кыайан саҥа былаас олохтоммутун кэннэ, Уйбаанча ыйан биэрбит Көмүстээх Үрүйэтигэр Тарабыыкын Бодойботтон көрөн билэр, оччолорго “судаарыскай” диэн биллэр Владимир Бертинныын ”Холбоһуктан” үбүлэнэн “Бодойбо көмүсчүт большевиктара” диэн 18 киһилээх “Алдан кыһыл көмүһүн разведката” диэн артыал тэриммиттэрэ. Тарабыыкын манна кыра дьиэ туттубута.
Көмүһүнэн үлүһүйүү үгэнигэр кыһыл армеец сулууспатын хаалларан, ол күнтэн ыла “Экономия” лааппыттан ас – таҥас, туттар тэрил ылан 1912 сыллаахха кэлэ сылдьыбытын санаан Роман Петров били үрүйэтин көрдөөн барбыта. Ол эрээри, сир доду уларыйбыта бэрт буолан урут атыыһыт Опарин дьаһалынан кэлэн бастаан көмүс булбут сирдэрин “бу эбит” диэн булбатаҕа. Артыалын дьоно биирдиилээн атын атын бириискэлэринэн тарҕанан хаалбыттара. Кыстык хаар түспүтүн кэннэ Рома Петров доҕорунаан Илья Семеновтыын үрүйэбитин көрдүү бардыбыт диэн баран биир турку толору табаар тиэнэн бара турбуттар үһү.
Онтон Бертин сайын Орто Салааҕа сууйбут көмүстэригэр Тарабыыкын көмүһүн холбоон дьонун “Холбоһукка” ыыппыта. “Саҥа, элбэх көмүстээх сири булумуна Тарабыыкын көмүс сууйар “Незаметный” диэн үрүйэтигэр сууйар буоллубут. Кини дьиэтин аттытыгар дьиэ туттан олоробут. Алдан көмүһүн маҥнай булбут киһинэн Тарабыыкын ааттаныан сөп” диэн докумуон баар буолбут. Онно Бертин көмүсчүт “Холбоһук” лааппытыттан ас – таҥас ылбыт докумуоннарыгар фактория “Незаметная” диэн суруллубуттар. Сотору буолаат “Автономная Якутия” хаһыакка Алдаҥҥа кыһыл көмүс көстүбүтүн туһунан ыстатыйа тахсыбыта. Онтон ыла “Холбоһук” уонна “Экономия” лааппылара көмүсчүттэри хааччыйар эргиэннэрэ биллэ тэтимирбитэ.
Уйбаанча хараҕын эмтэтэн төннөн иһэн Якутскайга сылдьан, бэйэтин дойдутугар, Учурга тиийэн саҥалыы сэбиэскэй эргиэни тэрийэн олохтуур сорудахтанан булчуттар түүлээхтэрин хомуйан, ол оннугар кинилэргэ араас табаарынан төлөһөр сорудахтанан кэлэн, дьон олоҕо биллэрдик тупсарын туһугар табыллан үлэлии сылдьыбыта. Бу кэмнэргэ Якутскайтан Уполномоченнай тахсан Учурга кочевой Совет быыбарын тэрийэн ыыппыта. Онно Учур олохтоохторо Иван Осиповы кочевой Совет председателинэн талбыттара.
Онтон Михаил Тарабыыкын манна аан бастаан мас лотуогунан көмүс сууйан саҕалаабыт сиригэр 1926 сыллаахха маҥнайгы драга кэлэн көмүс сууйан барбытыгар, үлэ көрдөрүүһэ дагдас гына түспүт.
Управление дьиэтин утарыта горнай техникум дьиэтэ, балыыһа, кулууп, оскуола уонна үлэһиттэр олорор дьиэлэрэ тутуллан мана улахан Незаметный диэн бөһүөлэк тутуллан тахсыбыта.
Иван Осипов – Уйбаанча Учур кочевой советын председателинэн талыллыаҕыттан, кочевой Совет оскуолатыттан саҕалаан араас тутууларга ылсан, олох сайдарын, уларыйарын көрбүт уонна ситиспит киһи буолан, Алдан уокуругун тэрийэр сийиэскэ сэргэхтик сылдьан, тыл этэн дьон болҕомтотун тардар. Михаил Прокопьевич Тарабукин саҥа таас дьиэҕэ бэйэтэ бас билэр үчүгэйкээн квартиратыгар доҕорун Уйбааны үөрэ – көтө көрсөн, иккиэн урукуну санаан, саҥа олох кэлиитин, билигин урукку Незаметнай диэн Көмүстээх Үрүйэҕэ Алдан куорат – Советскай Союз кыһыл көмүстээх столицата буолан тупсан тахсыбытын көрөн астынан олороллор.

Кинигэ ис хоһоонун кэпсээтэ Альбина Иванова

Якутскай, Николай (1908-1995).
Көмүстээх үрүйэ : сэһэн / Николай Якутскай. - Эбэн, көннөрөн 2-с таһаарыы. - Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вата, 1955. - 237 с.

Чтение документа возможно  в помещении библиотеки

Вам будет интересно